Robert Taft
PORIJETLO ISTOČNIH OBREDA
Kroz prva dva stoljeća poslije Krista u Istočnom su se rimskom carstvu oblikovale dvije glavne skupine Crkava, okupljene oko velikih sjedišta Antiohije u Siriji i Aleksandrije u Egiptu. Ova središta crkvenog života nisu bila samo najznačajniji gradovi Istočnog carstva, već i sjedišta apostolskog podrijetla. Sam sveti Petar je upravljao Crkvom u Antiohiji prije nego što je otputovao u Rim, dok je Aleksandrija također vukla podrijetlo od sv. Petra preko njegova učenika sv. Marka evanđeliste. Zbog ugleda ovih dviju apostolskih stolica njihove su liturgije i običaji vršili snažan upliv na manje Crkve koje su bile pod njihovim utjecajem. Evanđelje se najprije propovijedalo u velikim gradovima Carstva, a odatle se onda krenulo u evangelizaciju okolnih krajeva. Biskupi-misionari koji su bili posvećeni i poslani u evangelizaciju od strane biskupa starijih sjedišta gledali su na svoje posvetitelje kao na glavu i uzor, te su oponašali običaje Crkve-majke od koje su nastali.
Utjecaj treće Crkve – jeruzalemske – mora se također uzeti u obzir. Poseban “sveti” položaj Svetoga Grada, gdje su se odigrali događaji našeg otkupljenja, učiniše ga velikim središtem hodočasništva i monaštva, te su se njegovi liturgijski običaji proširili diljem svijeta. Premda jeruzalemski obred ne postoji danas kao zaseban obred, tragovi njegovih običaja mogu se naći u većoj ili manjoj mjeri u svakom od danas postojećih kršćanskih obreda. Liturgijska tradicija tih triju Crkava (Antiohije, Aleksandrije i Jeruzalema) temeljni su izvori iz koji su se današnji istočni obredi razvili.
Prvobitna grčka tradicija u Aleksandriji pretrpjela je snažne monaške i sirijske utjecaje, razvivši se s vremenom u Koptski obred današnjeg Egipta, odnosno u Etiopski obred koji predstavlja nacionalnu liturgijsku tradiciju Etiopije.
Razvoj sirijske liturgijske tradicije, kojoj je podrijetlo u Jeruzalemu i Antiohiji, mnogo je zamršeniji. U samoj Siriji je stara grčka liturgija Antiohije kasnije poprimila običaje jeruzalemske Crkve, stvorivši Zapadno-sirijski obred kojeg danas nalazimo na Bliskom istoku i među Malankarskim kršćanima u Indiji. Maronitski obred u Libanonu je tek latinizirana varijanta te iste tradicije.
U Perziji, izvan granica Rimskoga carstva, sirijska je tradicija imala drugačiju sudbinu. Kršćanstvo se u početku širilo u Perzijsko carstvo iz Edesse u Mezopotamiji, koja je bila kćerka antiohijske Crkve i važno središte semitske kulture. U tom formativnom razdoblju Antiohija, Aleksandrija i Jeruzalem bili su gradovi grčkog miljea u jezičnom i kulturnom pogledu te je grčki bio liturgijski jezik tamošnjih Crkava. Koptski i sirijski uvedeni su kasnije usporedo sa širenjem Crkve iz gradova u unutrašnjost Egipta i Sirije. Tako su i liturgijski običaji promijenjeni pod utjecajem monaških zajednica i manjih seoskih sredina. Međutim, Istočno-sirijski ili Kaldejski obred koji se razvio u Crkvi u Edessi vrlo je rano poprimio i sačuvao semitski pečat prvih židovskih (judeo-kršćanskih) zajednica. Ovu liturgijsku tradiciju danas nalazimo među Kaldejcima i Asircima (Nestorijancima) na Bliskom istoku i kod Malabarskih kršćana u Indiji (premda ovdje u vrlo latiniziranom obliku što se tek u novije vrijeme pokušava izvorno obnoviti).
S usponom Carigrada kao glavnog patrijaršijskog sjedišta na Istoku tijekom 4. i 5. stoljeća, sirijska je tradicija započela nov i plodan razvoj. Kad je car Konstantin premjestio sjedište svoje carske uprave u Bizant 330. godine, biskup novog glavnog grada bio je tek sufragan (podređenik) metropolitanskog biskupa Herakleje u Tračkoj koja se nalazila unutar Antiohijskog patrijarhata. Ali Bizant je postao Carigrad, “Novi Rim”, i njegov biskup je kao dvorski prelat zadobio položaj od velikog političkog značenja u Crkvi i u Carstvu. Prevlast Carigradske Crkve na čitavom Istoku postala je gotova stvar i s vremenom je to prihvaćeno gotovo u čitavoj Crkvi. Kao što se moglo i očekivati, novo uzdignuće Carigrada dovelo je do razvoja i obogaćenja drevne tradicije Bizanta. Liturgijski običaji Antiohije i Jeruzalema imali su presudan utjecaj u konačnom oblikovanju veličanstvenog Bizantskog obreda. Obred se proširio po većem dijelu kršćanskog Istoka i među slavenske narode a danas ga nalazimo po čitavome svijetu.
Kršćanska tradicija Armenije ima slične korjene. Kao “svojevrsna sinteza sirijskih i kapadocijskih elemenata unutar okvira posuđenog od Jeruzalema” (Dalmais), Armenski obred sličan je staroj bizantskoj liturgiji. Do kraja 4. stoljeća Armenska je Crkva postala nezavisnom od Cezarejske metropolije u Kapadociji i njen je obred, slavljen na narodnom armenskom jeziku, kasnije modificiran pod bizantskim i latinskim (rimskim) utjecajima. Armenski kršćani diljem svijeta jošuvijek slijede te liturgijske običaje prevedo LM)
